Campus in Herstel

Hedendaagse zorgcampussen zijn vaak tastbare erfenissen van een tijd waarin zorg zich afspeelde binnen geïsoleerde, afgebakende enclaves. Ooit werden ze ingebed aan de rand van of buiten de stad, ondertussen haalde de stad hen in. Tegelijk veranderde de samenleving, en daarmee ook onze verwachtingen over hoe zorg ingebed moet zijn in het stedelijk weefsel. De dringende vraag is: hoe kunnen we deze sites herdenken en herontwikkelen zodat ze niet langer vestigingen zijn die mensen uitsluiten uit de maatschappij, maar omgevingen waar zorg, wonen en samenleven op een inclusieve, veerkrachtige manier samenkomen?

De Stadsacademie heeft hiertoe op het hoger Vlaams niveau een samenwerking ontwikkeld in de Academische Werkplaats De-institutionalisering / Ruimte voor Zorg, en brengt deze vraag op verschillende plekken in Gent en de omliggende regio op tafel: van de Zorgsite Lemberge in Merelbeke en Woonzorgcentrum Scheldevelde in de Pinte, over de Guislaincampus als psychiatrisch centrum, tot de campus waar mensen met een verstandelijke beperking wonen in Campus Kompas in Wondelgem. Al deze sites worstelen met hetzelfde spanningsveld: hoe overstijg je de historische institutionele cultuur en fysiek-ruimtelijke inbedding, architectuur en infrastructuur zonder de waardevolle expertise en geschiedenis uit het oog te verliezen? Hoe maak je een ‘vermaatschappelijkte zorg’ concreet op plekken waar het verleden letterlijk in de muren zit?

De problematiek is zowel ruimtelijk als sociaal-cultureel. Ruimtelijk gaat het om het doorbreken van de (soms letterlijk) gesloten muur rondom de site, en het openen van de vaak sombere architectuur van het hospitaalmodel die zorginstellingen kenmerken. Denk aan lange gangen, gesloten poorten, afgebakende functies in kleine kamers en leef- en doelgroepen die privacy en beweegruimte en autonomie onder druk zetten; een ruimtelijke indeling die een achterhaalde visie op zorg bestendigt. Op sociaal-cultureel vlak zien we een ‘institutionele cultuur’ met rigide routines, afstandelijkheid en standaardisering van zorg op basis van efficiëntie- en veiligheidsdenken, die vernieuwing vaak vertraagt. Die twee dimensies zijn onlosmakelijk verbonden en vormen een stevige barrière voor de transitie naar meer inclusieve, flexibele zorgomgevingen die midden in de stad staan.

De cases waar de Stadsacademie zich op richt, illustreren hoe diepgeworteld deze uitdagingen zijn, maar ook welke kansen er liggen. Op Lemberge wordt geëxperimenteerd met intergenerationele woonvormen en het verbinden met de buurt via lokale voedselinitiatieven. Op Guislain zoekt men naar een nieuwe doorwaadbaarheid van de campus, waarbij zorg, cultuur en onderwijs elkaar ontmoeten. En Kompas zet in op het toekomstbestendig maken van het verouderde wooncomplex met aandacht voor sociale cohesie en synergie met de buurt, betaalbaarheid van wonen en ruimtelijke kwaliteit. Op de site van Scheldevelde in De Pinte wordt gewerkt aan de vernieuwing van een sterk verouderde infrastructuur binnen een omgeving met grote erfgoedwaarde, met als ambitie een toekomstbestendig, inclusief en participatief ‘woondorp’ te creëren.

Deze cases tonen aan dat herontwikkeling niet alleen over gebouwen gaat, maar ook over het herdenken van de rol van zorg en het blijven heruitvinden van een hedendaagse zorgvisie waarbij zorg zich open plooit als een vorm van gemeenschapsvorming. Het vraagt om een frisse blik van ontwerpers, onderzoekers, beleidsmakers en zorgactoren, die durven breken met de comfortzone van ‘huisarchitecten’ en de bestaande institutionele structuren. Het gaat om het vieren en tegelijk openbreken van de erfenis van de oude instituten: het erkennen van de betekenis van hun asielfunctie én het durven bouwen aan nieuwe vormen van zorg die midden in de samenleving staan.

Het proces is lang en complex, maar essentieel om een toekomstbestendig zorglandschap te creëren dat sociaal, ecologisch en economisch duurzaam is. Dit betekent niet simpelweg het afbreken van oude structuren en zorginstellingen, maar ze transformeren als fundamenten waarop we met nieuwe  perspectieven en partnerschappen kunnen voortbouwen. De uitdaging is om de schaal en geschiedenis van deze instituten te benutten zonder verstrikt te raken in de logge routines en infrastructuren van het verleden.

De Stadsacademie haakt telkens in op praktijken die een integrale, multidisciplinaire benadering vooropstellen waarin sociaal-ruimtelijke analyses, participatieve methodieken en experimentele ontwerpoplossingen samenkomen. Alleen zo ontstaat ruimte voor zorgomgevingen die meer zijn dan alleen zorginstellingen: plekken waar leven, werken, leren en ontmoeten elkaar versterken. Een uitnodiging om de stad opnieuw vorm te geven als een zorgzame omgeving, waar zorg niet aan de rand staat, maar op een inter-afhankelijke manier verweven is met het alledaagse stadsleven.